قوای نفسانینفس دارای قوای سه گانه شهویه، غضبیه و عاقله است که هر یک تامین بخشی از نیازهای انسان را بر عهده دارند. ۱ - نقش قوای نفسهمه ی قوای بشری برای حکمت و غرض و هدفی آفریده شده‌اند و هر کدام سهم بسزایی برای رساندن انسان به کمال مطلوبش دارند؛ آن چه مهم است جهت‌دادن و تربیت‌کردن و شکوفا نمودن این قواست، به گونه‌ای که هر کدام نقش خود را به شکل بایسته و شایسته در ترقی و تعالی انسان ایفا کنند. در زیر به تعریف و نیز بیان حالت اعتدال و افراط و تفریط هر یک از این قوا می‌پردازیم. ۲ - قوه ی شهویهدر حقیقت، این قوه، عهده‌دار جلب منافع برای انسان است که به آن نفس بهیمی نیز گفته می‌شود و مبدا امور شهوانی است و اشتیاق لذت‌بردن از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و امور جنسی را دارد. فایده ی این قوه، حفظ و ادامه حیات بدن است که وسیله ی تحصیل کمال برای نفس است و در صورتی که به درستی از این قوه استفاده شود و افراط و تفریط در آن صورت نگیرد، فضیلتی به نام عفت از آن به وجود می‌آید که به تعبیر فیلسوفان و عالمان اخلاقی، یکی از چهار جنس فضیلت شمرده می‌شود. [۱]
نراقی، مهدی، گزیده‌ی کتاب جامع السعادات، ترجمه‌ی سید جلال الدین مجتبوی، ص۱۷۴-۲۴۴.
۳ - قوه ی غضبیهوظیفه و مسئولیت این قوه، دفع ضرر از انسان است و به اعتباری، به آن نفس سبعی نیز می‌گویند که مبدا غضب و دلیری و اقدام بر اعمال و شوق تسلّط و تصرّف، برتری و رسیدن به جاه بیش‌تر است. فایده ی این قوه این است که زیاده روی، تندی قوای شهوی و شیطانی را در هم می‌شکند و در صورتی که در جای خود از آن استفاده گردد و افراط و تفریطی در آن صورت نپذیرد، فضیلت شجاعت از آن پدید می‌آید و اگر به شکل افراط و زیاده روی مورد بهره برداری قرار گیرد رذیلت تهور و درنده‌خویی از آن به وجود می‌آید و اگر هیچ کارکردی نداشته باشد و در آن تفریط شود، رذیلت «جبن» از آن پدید می‌آید. [۲]
نراقی، مهدی، گزیده‌ی کتاب جامع السعادات، ترجمه‌ی سید جلال الدین مجتبوی، ص۱۰۳ـ ۱۷۳.
۴ - قوای عاقلههمان قوه‌ی تفکر و ادراک است که به آن نفس ملکی و فرشته‌ای نیز می‌گویند که مبدا ادراک حقایق و جدایی بین نیکی‌ها و بدی‌هاست، و نیز انسان را به نیکی فرمان می‌دهد و از زشتی بر حذر می‌دارد و در صورتی انسان به سمت ترقی و تعالی پیش می‌رود که به امر و نهی عقل عمل نماید. فایده‌ی این قوه این است که حقایق را ادراک می‌کند و آدمی را به کارهای نیک فرمان می‌دهد و از صفات زشت باز می‌دارد. [۳]
نراقی، مهدی، گزیده‌ی کتاب جامع السعادات، ترجمه‌ی سید جلال الدین مجتبوی، ص۷۱ـ ۱۰۱.
در صورتی که از این قوه به صورت صحیح و معتدل بهره‌برداری شود فضیلت حکمت از آن به وجود می‌آید؛ اما هنگامی که افراط و زیاده روی در آن صورت گیرد، رذیلت جربزه و سفسطه را به دنبال خواهد داشت. چنین شخصی در این حالت در تمام امور، حتی یقینیات و امور ضروری نیز شک و تردید می‌کند و در شک خود باقی می‌ماند؛ چنان که در تفریط و کوتاهی نسبت به آن قوه، رذیلت دیگری به نام «غباوت» و جهل مرکب پدید خواهد آمد که اساس و پایه‌ی بسیاری از زشتی‌ها، نزاع‌ها و اختلافات می‌گردد. [۴]
نراقی، مهدی، گزیده‌ی کتاب جامع السعادات، ترجمه‌ی سید جلال الدین مجتبوی، ص۷۱ـ ۱۰۱.
در برابر آن قوه‌ی عامله وجود دارد که از عقل عملی به دست می‌آید به هر حال از قوه‌ی عامله نیز، مانند عاقله، در صورتی که به اعتدال از آن بهره گرفته شود، فضیلت عدالت، و افراط و تفریط در آن، دو رذیلت ظلم و انظلام (ظلم پذیری) را به وجود می‌آورد. [۵]
نراقی، مهدی، گزیده‌ی کتاب جامع السعادات، ترجمه‌ی سید جلال الدین مجتبوی، ص۵۲ـ ۶۳.
۵ - راه ایجاد اعتدال در قوابرای اعتدال این قوا باید همه ی آن‌ها را تحت تدبیر و کنترل عقل و شرع درآورد. در روایات معتبری که از امامان معصوم (علیه‌السّلام) رسیده است، مطالب ارزنده‌ای در این خصوص وجود دارد. ۵.۱ - شیوه‌های عملی ایجاد اعتدالمراعات اموری که در ذیل آورده می‌شود، برای کمک به عقل و ایجاد بستر مناسب برای تعدیل قوا مفید است: ۱. هم‌نشینی با نیکان و معاشرت با کسانی که از فضایل اخلاقی برخوردارند و نیز اجتناب و پرهیز از هم‌نشینی با بدکاران و کسانی که دارای اخلاق زشت و ناپسند هستند؛ زیرا معاشرت با هر کس قوی‌ترین انگیزه برای خوگرفتن به صفات و اخلاق اوست. ۲. به کار بردن قوا در راه کسب صفات شریف و مواظبت و مداومت بر اعمال و افعالی که آثار و نتایج آن، تحصیل فضایل است؛ هم چنان که اگر کسی بخواهد ملکه‌ی جود و سخاوت را در خود حفظ کند، باید انفاق مال و بذل و بخشش را همواره ادامه دهد و بر نفس خویش، در زمانی که به طرف بخل و امساک می‌رود، تسلط داشته باشد. ۳. باید هنگام اقدام بر هر عملی، تفکّر و تامل نماید و مواظب باشد که هیچ کاری را بدون توجّه به آثار آن انجام ندهد و در صورت روی آوردن به رذایل، خود را تنبیه و تادیب نماید. ۴. از دیدن و شنیدن و تخیل آن چه شهوت و غضب را برمی‌انگیزد به شدت پرهیز نماید و زمانی که بالطبع آن دو قوه به جنبش در آمدند، در بهره‌گیری از آن به‌اندازه‌ای که طبیعت بشری اقتضا می‌کند اکتفا نماید و از آن چه به سلامت تن و روان او صدمه وارد می‌کند پرهیز نماید؛ البته ملاک و معیار بهره‌گیری معتدل از این قوا، عقل و شرع است. ۵. باید عیب‌های پنهانی خود را با جست و جو و بررسی و محاسبه به دست آورد و پس از آگاهی، در ریشه‌کن ساختن آن کوشش فراوان نماید. در مجموع، باید با تمرین و تکرار عمل اخلاقی، از این قوا برای تحقق فضیلت بهره گیرد و زمینه ی رذیلت را فراهم نسازد. [۶]
برنراقی، مهدی، گزیده‌ی کتاب جامع السعادات، ترجمه‌ی سید جلال الدین مجتبوی، ص۶۷ به بعد.
[۷]
جمعی از نویسندگان، روش خودسازی.
[۸]
مهدوی کنی، محمدرضا، اخلاق عملی، ج۱.
[۹]
شجاعی، محمد، مقالات، ج۲و ۳.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «قوای نفسانی»، تاریخ بازیابی۹۵/۸/۱۴. |